कांगोरीगड / मंगलगढ़

कांगोरीगड (मंगलगड)चा इतिहास

परिचय

कांगोरीगड , ज्याला मंगलगड या कंगोरीगड म्हणतात, हा महाराष्ट्राच्या रायगड जिल्ह्यात सह्याद्री पर्वतरांगेत वसलेला एक ऐतिहासिक किल्ला आहे. समुद्रसपाटीपासून सुमारे 775 मीटर उंचीवर असलेल्या या किल्ल्याला त्याच्या भौगोलिक स्थानामुळे मोठे धोरणात्मक महत्त्व होते. किल्ल्याचे नाव त्यावर असलेल्या कंगोरी देवीच्या मंदिरामुळे कांगोरीगड असे पडले. हा किल्ला मराठा साम्राज्याच्या समृद्ध वारसा आणि सैनिकी सामर्थ्याचे प्रतीक आहे.

Watch full video of History of Kangorigad / Mangalgad

बांधकाम आणि आरंभीचा इतिहास

किल्ल्याचे बांधकाम नेमके कोणाच्या आदेशाने झाले याचा स्पष्ट पुरावा उपलब्ध नाही, परंतु असे मानले जाते की हा किल्ला मराठा साम्राज्याच्या काळात बांधला गेला. या किल्ल्याचा मुख्य उद्देश आसपासच्या भागावर लक्ष ठेवणे आणि शत्रूंच्या हालचालींवर देखरेख करणे हा होता. किल्ल्याची उंची आणि मजबूत बांधणी यामुळे तो एक महत्त्वाची सैनिकी चौकी ठरला.

मराठा कालातील भूमिका

१७व्या शतकात कांगोरीगड छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या ताब्यात आला. शिवाजी महाराजांनी या किल्ल्याचा उपयोग कोकण परिसराच्या संरक्षणासाठी आणि व्यापारी मार्गांवर देखरेख ठेवण्यासाठी केला. हा किल्ला मराठा सैन्याचे महत्त्वाचे केंद्र होते, जिथून शत्रूवर हल्ला करणे आणि आपल्या राज्याच्या सीमांचे रक्षण करणे सोपे होते.

पेशवा काळ आणि ब्रिटिश ताबा

शिवाजी महाराजांनंतर हा किल्ला पेशव्यांच्या ताब्यात गेला. पेशवेकालात किल्ल्याचे प्रशासकीय आणि सैनिकी महत्त्व कायम होते. १८१८ साली तिसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धादरम्यान, हा किल्ला इंग्रजांच्या अधिपत्याखाली आला. इंग्रजांच्या ताब्यात आल्यानंतर किल्ल्याचे सैनिकी महत्त्व कमी झाले आणि तो हळूहळू इतिहासाच्या पानांमध्ये हरवू लागला.

भौगोलिक आणि स्थापत्य वैशिष्ट्ये

कांगोरीगड सह्याद्री पर्वतरांगेच्या निसर्गरम्य वातावरणात स्थित आहे. किल्ल्यावर प्राचीर, मोठे दरवाजे आणि पाण्याच्या टाक्या यासारख्या वास्तूंचे अवशेष आजही पाहायला मिळतात. किल्ल्यावर असलेले कंगोरी देवीचे मंदिर हे स्थानिकांसाठी श्रद्धेचे ठिकाण आहे. याशिवाय, किल्ल्यावरून आसपासच्या परिसराचा नेत्रदीपक देखावा दिसतो, जो ट्रेकिंग करणारे आणि निसर्गप्रेमी यांना आकर्षित करतो.

सध्याची स्थिती

आज, कांगोरीगड ऐतिहासिक महत्त्व असलेले एक प्रमुख ट्रेकिंग स्थळ बनले आहे. इतिहासप्रेमी, निसर्गप्रेमी आणि साहसी प्रवासात रस असलेले लोक या किल्ल्याला भेट देतात. जरी हा किल्ला आता भग्नावस्थेत आहे, तरीही तो मराठा साम्राज्याच्या गौरवशाली इतिहासाचे साक्षीदार आहे.

निष्कर्ष

कंगोरीगडचा इतिहास मराठा साम्राज्याच्या शौर्य आणि धोरणात्मक क्षमतेला उजाळा देतो. हा किल्ला फक्त सैनिकी दृष्टिकोनातूनच नव्हे तर सांस्कृतिक आणि धार्मिक दृष्टिकोनातूनही महत्त्वाचा आहे. आज हा किल्ला त्याच्या ऐतिहासिक वारसा आणि निसर्गसौंदर्यामुळे लोकांना आपल्याकडे आकर्षित करतो.